Σχεδιάζοντας Μικροκλίματα: Πώς οι Μπλε και Πράσινες Υποδομές Ανακτούν τον Δημόσιο Χώρο στην Αθήνα

της Δήμητρας Θεοχάρη και της Franziska Paul, ensphere GmbH

Η Αθήνα βρίσκεται πλέον αντιμέτωπη με μια νέα πραγματικότητα όπου η έντονη ζέστη και τα ακραία κλιματικά φαινόμενα επηρεάζουν ολοένα και περισσότερο την καθημερινή ζωή. Σε πολλές γειτονιές, ο δημόσιος χώρος δυσκολεύεται να προσφέρει βασική άνεση και προστασία από τη ζέστη, είτε λόγω των υλικών που συσσωρεύουν θερμότητα είτε λόγω της έλλειψης σκιάς. Το πρόγραμμα Cooling Havens σχεδιάστηκε ως μια ουσιαστική απάντηση σε αυτές τις προκλήσεις, με στόχο τη δημιουργία ενός δικτύου μικροκλιματικών καταφυγίων στην πόλη. Στις παρεμβάσεις στις πλατείες Ράμνες και Λακωνίας, η ομάδα της ensphere εξετάζει πώς στοχευμένες, μικρές παρεμβάσεις που βασίζονται στη φύση μπορούν να αλλάξουν πραγματικά την εμπειρία του δημόσιου χώρου.
Όταν επισκεφθήκαμε τις δύο περιοχές στην κορύφωση του καλοκαιρινού καύσωνα, η ανάγκη για άμεση δράση ήταν προφανής: επιφάνειες που ξεπερνούσαν τους 50°C, κάτοικοι που αναζητούσαν διαρκώς λίγη σκιά, ηλικιωμένοι που απέφευγαν τελείως τις πλατείες τις μεσημεριανές ώρες. Αυτές οι εικόνες, σε συνδυασμό με συζητήσεις με τους ανθρώπους της γειτονιάς, ανέδειξαν ξεκάθαρα τις προτεραιότητες: περισσότερη σκιά, καλύτερη κυκλοφορία αέρα, ασφάλεια για τα παιδιά και σημεία όπου κάποιος μπορεί να σταθεί ή να καθίσει χωρίς να υπερθερμαίνεται. Τα στοιχεία αυτά συνδυάστηκαν με μικροκλιματικές μετρήσεις και ανάλυση πεδίου, οδηγώντας σε έναν σχεδιασμό που αξιοποιεί λύσεις βασισμένες στη φύση.

Η φύτευση και το νερό δεν αντιμετωπίστηκαν ως αισθητικές λεπτομέρειες, αλλά ως εργαλεία που επηρεάζουν άμεσα το μικροκλίμα. Διαπερατά υλικά, ζώνες διήθησης και ειδικά διαμορφωμένες φυτεύσεις βοηθούν στην απορρόφηση των όμβριων υδάτων και στη διατήρηση υγρασίας στο έδαφος κατά την ξηρή περίοδο. Τα δέντρα τοποθετούνται με τρόπο που εξασφαλίζει σκιά στις ώρες που χρειάζεται περισσότερο και σχηματίζουν έναν παθητικό μηχανισμό ψύξης που μπορεί να μειώσει αισθητά τη θερμοκρασία. Έρευνα για τα μεσογειακά μικροκλίματα επιβεβαιώνει ότι ακόμη και μικρές αλλαγές στη σκιά ή στην υγρασία του εδάφους αρκούν για να βελτιώσουν σημαντικά την αίσθηση ζέστης.

Ο σχεδιασμός της φύτευσης βασίζεται σε ανθεκτικά και κυρίως ντόπια είδη, που δημιουργούν πολλαπλά επίπεδα βλάστησης: εδαφοκαλυπτικά φυτά που διατηρούν υγρασία, θάμνους που ενισχύουν τη βιοποικιλότητα και δέντρα που προσφέρουν σκιά όλο το χρόνο. Με αυτό τον τρόπο μειώνονται οι ανάγκες άρδευσης και ενισχύεται η φυσική δροσιά. Παράλληλα, επιλέχθηκαν είδη με αισθιτικό ενδιαφέρον, άρωμα και υφή, ώστε οι χώροι να παραμένουν ελκυστικοί και ζωντανοί ακόμη και το καλοκαίρι.

Η κοινωνική διάσταση ήταν εξίσου σημαντική. Οι συζητήσεις με κατοίκους και καταστηματάρχες βοήθησαν να καθοριστούν πρακτικά στοιχεία όπως η τοποθέτηση των καθιστικών, οι πιο ήσυχες γωνιές ξεκούρασης και οι ανοικτοί χώροι για κίνηση και παιχνίδι. Σε πόλεις της Νότιας Ευρώπης, οι πλατείες λειτουργούν ως προέκταση της καθημερινότητας. Ο στόχος του νέου σχεδιασμού είναι να επαναφέρει αυτή την αίσθηση, προσφέροντας συνθήκες άνεσης που ενθαρρύνουν τους ανθρώπους να παραμείνουν στον χώρο και όχι απλώς να τον διασχίσουν.

Παρόλο που οι παρεμβάσεις στις δύο πλατείες βασίζονται στην ίδια κλιματική λογική, διαμορφώθηκαν διαφορετικά ανάλογα με το τοπικό μικροκλίμα και τις ανάγκες της κάθε γειτονιάς. Η πλατεία Ράμνες, πιο εκτεθειμένη στη ζέστη, απαιτούσε ενισχυμένη σκίαση και μεγαλύτερη έμφαση στη διαχείριση νερού. Η πλατεία Λακωνίας, πιο κλειστή, χρειάστηκε αναδιάταξη των χώρων για καλύτερη ροή αέρα και πιο δυναμικό ρόλο ως σημείο συνάντησης της γειτονιάς. Αυτές οι προσαρμογές αναδεικνύουν ότι η κλιματική ανθεκτικότητα δεν μπορεί να βασίζεται σε ένα ενιαίο πρότυπο. Πρέπει να προκύπτει από την κατανόηση του κάθε τόπου.

Ένα από τα πιο σημαντικά στοιχεία του Cooling Ηavens είναι ότι λειτουργεί ως πρότυπο για ολόκληρη την πόλη. Δοκιμάζοντας λύσεις σε επίπεδο γειτονιάς, το έργο δημιουργεί μια βάση για πολιτικές που θα ενσωματώσουν συστηματικά τις Μπλε και Πράσινες Υποδομές στο αστικό περιβάλλον. Δεν πρόκειται για σχεδιαστική τάση, αλλά για αναγκαίο κομμάτι των αστικών συστημάτων, το οποίο συμβάλλει στη μείωση των πλημμυρικών κινδύνων, στην ενίσχυση της βιοποικιλότητας και στον περιορισμό της θερμικής επιβάρυνσης. Εξίσου κρίσιμη ήταν η συνεργασία με τις δημοτικές υπηρεσίες, ώστε ο σχεδιασμός να μπορεί πραγματικά να υλοποιηθεί και να συντηρηθεί. Η επιλογή υλικών, οι τεχνικές λεπτομέρειες και η φύτευση διαμορφώθηκαν με βάση τις δυνατότητες συντήρησης της πόλης. Η ανθεκτικότητα έχει αξία μόνο όταν μπορεί να διατηρηθεί.

Μεταμορφώνοντας δύο μικρές πλατείες, το Cooling Havens δείχνει πώς ο οικολογικός σχεδιασμός μπορεί να βελτιώσει την καθημερινότητα των κατοίκων. Όταν η κλιματική προσαρμογή ενσωματώνεται στους χώρους όπου κινούμαστε καθημερινά, οι αλλαγές γίνονται άμεσα αντιληπτές: περισσότερη άνεση, καλύτερη ποιότητα ζωής, περισσότερες ευκαιρίες για κοινωνική συναναστροφή. Σε μια πόλη που αντιμετωπίζει τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, τέτοιες παρεμβάσεις αποτελούν δείγμα ενός πιο βιώσιμου μέλλοντος, όπου ο δημόσιος χώρος λειτουργεί ταυτόχρονα ως καταφύγιο, ως προστασία από τη ζέστη και ως ζωντανό οικολογικό σύστημα.

Bιογραφικό

Η Δήμητρα Θεοχάρη είναι αρχιτέκτον, μηχανικός και σχεδιάστρια τοπίου με 15 χρόνια διεθνούς εμπειρίας στον οικολογικό αστικό σχεδιασμό και στον σχεδιασμό ανθεκτικών δημόσιων χώρων. Ως Διευθύντρια της ensphere GmbH, ηγείται έργων που συνδυάζουν Μπλε και Πράσινες Υποδομές, λύσεις βασισμένες στη φύση και αστικό μετασχηματισμό. Έχει εργαστεί σε έργα σε όλη την Ευρώπη και την Κεντρική Ασία, συμπεριλαμβανομένων βραβευμένων σχεδίων για το Institut der Feuerwehr στο Μίνστερ και στο Τέλγκτε, τους υπαίθριους χώρους του Πανεπιστημίου Leuphana και σημαντικές πολιτιστικές παρεμβάσεις στο Τασκένδη.
Ειδικεύεται στην ενσωμάτωση συστημικής σκέψης στα αστικά τοπία, με έμφαση στη μείωση της θερμότητας, την ενίσχυση της βιοποικιλότητας και τη βιώσιμη διαχείριση του νερού. Έχει συμβάλει στη διαμόρφωση στρατηγικών κατευθύνσεων, ερευνητικών πρωτοβουλιών και δημόσιων συνεργασιών, με πιο πρόσφατο παράδειγμα τον μικροκλιματικό ανασχεδιασμό δημόσιων χώρων για το Cooling Havens. Η πρακτική της συνδυάζει επιστημονική ακρίβεια, συμμετοχικές μεθόδους και βαθιά δέσμευση στη δημιουργία πόλεων ανθεκτικών, συμπεριληπτικών και ανθρώπινων.